Ý Nghĩa Biểu Tượng và Các Hiện Tướng Văn Thù Sư Lợi

Trong Phật giáo Đại Thừa và Kim Cương Thừa, Bồ-tát Văn Thù Sư Lợi là hiện thân tiêu biểu nhất của trí tuệ bát-nhã (Skt. prajna) trực ngộ tính không. Khi tham khảo kinh luận và thư tịch, hồng danh ngài thậm chí được sử dụng như một từ đồng nghĩa với tuệ giác qua bờ (“trí tuệ Văn Thù”). Trên phương diện nghệ thuật, căn tính ấy được nội hàm trọn vẹn qua cặp biểu tượng nổi tiếng: bảo kiếm trí tuệ và tạng kinh Bát Nhã Ba La Mật Đa.

Tranh vẽ Bồ-tát Văn Thù Sư Lợi bằng bột màu trên vải. Không rõ niên đại. Xuất xứ Bhutan. Himalayan Art Resources.

Biểu Tượng của Trí Tuệ Văn Thù

Trong vai trò làm biểu tượng hộ trì Phật pháp, bảo kiếm đại diện cho sự thù thắng của tâm giác ngộ trước mọi công kích của ma quân Mara — những chướng ngại khởi lên từ vô minh. Cuốn Nhập Bồ-tát Hạnh (Skt. Bodhicharyavatara) do ngài Tịch Thiên (Shantideva) trước tác có câu: “Kiếm sắc không cắt được chuôi, cũng như tâm thức không tự biết chính mình.” Song đối với Bồ-tát Văn Thù, thanh kiếm ngài cầm lại là biểu tượng của tuệ giác vô song, là pháp khí xuyên thủng “bức màn vô minh” đang che khuất chân lý tuyệt đối và cắt đứt “chiếc lưới mê lầm” đang giam hãm chúng sinh.

Ở Nepal, đức Đại Trí Văn Thù Sư Lợi được kính ngưỡng là bậc kiến tạo nên thung lũng Kathmandu: ngài đã cắt đứt các ngọn núi quanh Đèo Chobar bằng bảo kiếm, nhờ đó rút cạn nước hồ đang nhấn chìm thung lũng. Theo sự tích này, ngọn đồi “tự sinh” Swayambhunath nhô lên khi nước hồ rút đi chính là nơi Bồ-tát Long Thụ (Nagarjuna) nhận lĩnh kinh Bát Nhã Ba La Mật Đa (Skt. Prajnaparamita Sutra) từ chư hộ pháp naga. Ở đây, ta dễ dàng nhận ra tính đối ngẫu và tương hỗ của cặp biểu tượng bảo kiếm–tạng kinh trong biểu tượng học Văn Thù.

Trên bàn tay phải “phương tiện”, đức Bồ-tát Văn Thù giương cao bảo kiếm sắc xanh đen rực lửa, đại diện cho trí tuệ bát-nhã để giác ngộ tính không. Chuôi kiếm được tạc hình chày kim cương (Skt. vajra) — tinh túy của đạo lộ Kim Cương Thừa — và an trí chủng tử tự Dhih của ngài. Hai cạnh sắc bén của lưỡi kiếm tượng trưng cho sự bất phân giữa chân lý tương đối và tuyệt đối, siêu việt hai thiên kiến chấp thường và chấp đoạn. Mũi kiếm sắc nhọn là sự toàn hảo của trí tuệ. Ngọn lửa kim cương rực rỡ tỏa ra mười phương chính là ngọn lửa tri kiến chói sáng của tâm giác ngộ viên minh.

Trên tay trái “trí tuệ” tại ngang tim, ngài giữ cành sen mãn khai gần tai trái, trên đài hoa là tạng kinh Bát Nhã Ba La Mật Đa (“Trí Tuệ Toàn Hảo”). Hoa sen biểu trưng cho sự thanh tịnh và buông xả; kinh Bát Nhã Ba La Mật Đa đại diện cho giáo lý và trí tuệ của chính đức Phật. Ở đây, bảo kiếm nêu biểu cho khía cạnh “phụ tính phương tiện”, còn kinh điển chính là khía cạnh “mẫu tính trí tuệ” của tuệ giác.

Từ ý nghĩa ấy, hình tượng bảo kiếm dựng thẳng trên kinh điển và hoa sen (hoặc hai pháp khí đặt trên hai đóa sen trái, phải) trở thành biểu huy đặc trưng của Bồ-tát Văn Thù Sư Lợi. Đây cũng là biểu huy của những ứng hóa thân Văn Thù như Trisong Detsen, Sakya Pandita, Tsongkhapa và Longchenpa.

Những Hình Tướng Văn Thù Sư Lợi Trọng Yếu ở Khu Vực Himalaya

Hiện Tướng An Bình

1. Nhất Dũng Thành Tựu Siddhaikavira

2. Ngũ Đài Sơn Văn Thù

3. Ngũ Tự Văn Thù Arapacana

4. Sư Tử Ngữ Vadisimha

Hiện Tướng Phẫn Nộ và Bán Phẫn Nộ

1. Dạ Ma Pháp Vương Yama Dharmaraja

2. Đại Uy Đức Kim Cương Vajrabhairava

3. Hắc Dạ Ma Địch Krishna Yamari

4. Kim Cương Văn Thù Manjuvajra

5. Xích Dạ Ma Địch Rakta Yamari

---

Dịch và biên khảo: Jigme

Tư Liệu Tham Khảo

1. Beer, Robert. Bách Khoa Toàn Thư Biểu Tượng và Hoa Văn Mật Tạng. Hà Nội: Đông A Books và NXB Dân Trí, 2024.

2. Watt, Jeff. “Buddhist Deity: Manjushri.” Himalayan Art Resources, February 2000. Updated February 2016, April 2017, December 2019. Accessed September 14, 2025. https://www.himalayanart.org/search/set.cfm?setID=170

3. Watt, Jeff. “Glossary: Yama, Yamari & Yamantaka.” Himalayan Art Resources, February 21, 2010. Accessed September 14, 2025. https://www.himalayanart.org/search/set.cfm?setID=2254

4. Yamantaka.org. Accessed September 14, 2025. https://yamantaka.org/